Emigratie van Zeeuwen naar Noord-Amerika

Veel Zeeuwen trokken in de 19e en 20e eeuw naar het buitenland om zowel godsdienstige als economische redenen. Veel emigranten of ‘landverhuizers’ vestigden zich in de Verenigde Staten. Deze zoekgids geeft bronnen voor het doen van onderzoek naar emigranten in zowel de Verenigde Staten als Canada.

Het Zeeuwse aandeel in de Nederlandse emigratie in de 19e eeuw was groot: tussen 1831 en 1877 emigreerden 13.000 Zeeuwen oftewel 21 procent van alle emigranten. Hoewel het aantal daarna daalde, vertrokken tot 1920 toch gemiddeld zo’n 600 personen per jaar. Er is dus een reële kans dat je bij het genealogisch onderzoek in Zeeland op een emigrant in de familie stuit.

Noord‑Amerika

De emigratie van mensen naar Noord‑Amerika (Verenigde Staten en Canada) is voor een groot gedeelte van de 19e en 20e eeuw goed te volgen dankzij verschillende beschikbare registraties:

• De gemeente van vertrek schreef de emigrant uit als inwoner.
• De rederij noteerde zijn gegevens bij inscheping.
• De douane in Verenigde Staten en Canada hield bij wie er binnenkwam.
• In de Verenigde Staten werden elke tien jaar volkstellingen gehouden. Nadat de emigrant een vaste woonplaats had gekozen, werd hij opgenomen in deze volkstellingsregisters.

Aangezien het doel van de registratie in elk stadium verschilde, werden telkens andere gegevens genoteerd. Door deze te combineren kan een gedetailleerd beeld ontstaan van de reis van de emigrant.

Bevolkingsregisters

In het bevolkingsregister van een gemeente vind je de datum van vertrek van een inwoner en de bestemming. De ambtenaar ter secretarie was daarbij afhankelijk van de aangifte van de persoon in kwestie. Meldde de emigrant zijn vertrek zelf, dan kunnen de genoteerde gegevens tamelijk betrouwbaar zijn. De ingeschreven vertrekdatum kan echter ook de datum van uitschrijving zijn. Tips voor onderzoek vindt je in de zoekgids ‘Bevolkingsregisters’.

De bevolkingsregisters zijn in beheer bij de gemeenten en nog lang niet allemaal online beschikbaar. Vandaar dat voor bepaalde perioden en regio’s de gegevens van emigranten uit de bevolkingsregisters al zijn verzameld en gebundeld tot afzonderlijke publicaties. Alle namen uit deze publicaties zijn opgenomen in Zeeuwen Gezocht, de personendatabase van het Zeeuws Archief. De gedetailleerdheid van de informatie kan nog wel eens verschillen. Een overzicht van die bewerkingen, met hun achtergronden is te vinden op de pagina over de bron Emigrant in Zeeuwen Gezocht, onderdeel van Bronnen in Zeeuwen Gezocht.

Waar het bevolkingsregister inzicht geeft in de samenstelling van het vertrekkende gezin, geven de staten van landverhuizers alleen de naam van het gezinshoofd en het aantal personen waarmee hij vertrok.

Staten van landverhuizers

Vanaf 1847 moest iedere gemeente een lijst maken van alle in dat jaar vertrokken emigranten, de zogenaamde ‘Staat van landverhuizingen’. De gemeente gebruikte hiervoor de gegevens uit het bevolkingsregister. De staten werden opgestuurd naar het Provinciaal Bestuur dat een totaallijst naar de Minister van Binnenlandse Zaken stuurde.

Daarnaast werd in Zeeland in 1847 een lijst gereconstrueerd van iedereen die daarvoor reeds geëmigreerd was. De oudste gegevens hierin dateren van 1839. Met ingang van 1901 verviel voor de provincie de verplichting de verplichting een verzamelstaat op te maken.

De staten van landverhuizingen bevinden zich in het archief van het Provinciaal Bestuur van Zeeland. De staten, met index op persoonsnamen, zijn in kopievorm opgenomen in de Verzameling Genealogische Afschriften nummer 810.

Een veel minder complete serie provinciale verzamelstaten van landverhuizers is aanwezig in het Nationaal Archief te Den Haag. Hier zijn de door de Provincie Zeeland ingestuurde staten over de periode 1848‑1877 op microfiche beschikbaar, voorzien van een index op de staten van alle provincies.

De gegevens uit de staten van landverhuizers over de periode 1835‑1880 van alle Nederlandse provincies zijn bovendien in gecomprimeerde vorm in alfabetische volgorde gepubliceerd door de Amerikaanse hoogleraar R.P. Swierenga. Deze publicatie is beschikbaar in de grotere landelijke bibliotheken, het CBG en in kopie in de studiezaal van het Zeeuws Archief in de Verzameling Genealogische Afschriften 813.

De gemeentelijke staten van landverhuizers, ook die van na 1900 (toen er geen provinciale overzichtsstaten meer gemaakt werden), berusten in principe in de archieven van de gemeenten, meestal als bijlage bij de uitgaande brief aan de provincie, vanaf 1919 aan het CBS.

In totaal zijn in de periode 1839-1900 25.529 personen vanuit Zeeland geëmigreerd: 8.262 gezinshoofden, 4.095 echtgenotes en 13.166 kinderen.

In Zeeuwen Gezocht is per vertrekkend gezinshoofd opgenomen: plaats en jaar van uitschrijving, beroep, leeftijd, kerkelijke gezindte, met wie hij vertrok (vrouw en/of kinderen), vermoedelijke reden van vertrek en plaats van bestemming.

De scans van staten van landverhuizers over de periode 1845-1877 zijn te raadplegen op FamilySearch. Doorzoek eerst de index via Genver.

Boekingsregisters van de maatschappij

De boekingsregisters van een scheepvaartmaatschappij geven informatie over de boeking van de reis en het verblijf in de haven.

De emigrant maakte zijn reis naar de nieuwe wereld per schip. Aanvankelijk werd gebruik gemaakt van incidentele afvaarten vanuit Rotterdam of een buitenlandse haven. Pas met de oprichting van de Holland Amerika Lijn (HAL) kwam vanaf 1872 een directe stoomvaartverbinding tussen Rotterdam en New York. Vanaf circa 1880 reisden de meeste Zeeuwen met een schip van de HAL naar Amerika. Zeeuws‑Vlamingen vertrokken vaker uit Antwerpen, vooral met de Red Star Line die tussen 1872 en 1934 een dienst op New York onderhield.

Over de periode 1900‑1962 zijn de passagiersregisters van de schepen van de HAL bewaard gebleven. Deze bestaan uit de registers met de gegevens van de passagiers en hun boeking of ‘staat van passagegelden’ en de jaarlijkse index of ‘passagiersregister’. De lijsten zijn ter inzage in het Gemeentearchief Rotterdam, die over de periode 1900‑1940 zijn op microfiche beschikbaar.

Van Antwerpen is alleen een passagiersregister uit 1855 bekend, waarin de namen voorkomen van alle personen die via de haven van Antwerpen emigreerden. Het register berust in het Rijksarchief Antwerpen en is voorzien van een index.

Scheepspassagierslijsten van de kapitein

Bij aankomst in een Amerikaanse of Canadese haven moest de kapitein van een schip een passagierslijst overleggen aan de douane. Het grootste deel van deze lijsten is bewaard gebleven waardoor een vrijwel complete registratie van alle emigranten is ontstaan. De scheepspassagierslijsten hebben een belangrijk voordeel ten opzichte van de staten van landverhuizers. In deze laatsten werden alleen gezinshoofden en alleenstaanden vermeld, terwijl de scheepspassagierslijsten de persoonlijke gegevens bevatten van álle familieleden, dus ook van vrouwen en kinderen. De registratie begon in 1820 en heeft tot ver in de 20e eeuw bestaan.

U.S. Customs ship passenger manifests

De scheepspassagierslijsten staan bekend als de ‘U.S. Customs ship passenger manifests’. Ze worden bewaard bij de National Archives and Records Administration (NARA) in Washington, DC, en de National Archives of Canada in Ottawa, Ontario. Voor het overgrote deel zijn ze op microfilm ter inzage. De lijsten zijn hoofdzakelijk chronologisch geordend per haven. Het is dus noodzakelijk de haven van aankomst, de datum van aankomst en de naam van het schip te weten voordat een onderzoek in dit enorme bestand resultaat kan opleveren.

De biografische gegevens van 57.000 Nederlanders die tussen 1820 en 1880 in een Amerikaanse haven of vanaf 1865 in Quebec aankwamen zijn gepubliceerd door Swierenga. Deze publicatie is beschikbaar in de grotere landelijke bibliotheken, het CBG en in kopie in de studiezaal van het Zeeuws Archief, Verzameling Genealogisch Afschriften 814.

1820-1892: via Castle Garden, New York

Aanvankelijk kwamen nieuwkomers de V.S. binnen via het immigratiecentrum Castle Garden, New York. De emigranten die hier in de periode 1820-1892 het land binnenkwamen, zijn terug te vinden in de database van de organisatie Castle Garden Inc., New York. De gegevens zijn afkomstig uit de National Archives & Records Administration (NARA) in Washington. De database bevat meer dan 11 miljoen namen van migranten.

1892-1957: via Ellis Island, New York

In 1892 opende het nieuwe immigratiecentrum in Ellis Island, New York.

De emigranten die reisden via Ellis Island in de jaren 1892-1957, zijn terug te vinden in de passagiersdatabase van het American Family Immigration History Center (AFIHC) op Ellis Island. Deze database bevat de namen van meer dan 51 miljoen migranten, passagiers en bemanningsleden uit de scheepspassagierslijsten.

Andere databases met scheepspassagierslijsten

Uiteenlopende scheepspassagierslijsten zijn te vinden op de websites van GeneaKnowHow en Ancestry.

Volkstellingsregisters

Nadat de emigranten eenmaal in de Verenigde Staten een nieuw leven waren begonnen, werden ze uiteraard opgenomen in de tienjaarlijkse volkstellingen of ‘census schedules’. De volkstellingen werden al sinds 1790 gehouden, maar dankzij de uitgebreidere vragenlijsten zijn vooral die vanaf 1860 zeer informatief. Vastgelegde gegevens betreffen onder andere naam, leeftijd, ouders, welvaart, beroep en burgerlijke staat.

De formulieren van de volkstellingen van 1850, 1860, 1870, 1880, 1900 en 1910 worden, evenals de scheepspassagierslijsten, bewaard bij de National Archives and Records Administration (NARA) in Washington, DC, en zijn op microfilm op diverse plaatsen in Amerika ter inzage. Op de formulieren zijn indexen vervaardigd.

Ook voor deze registratie heeft Swierenga een bronnenuitgave vervaardigd. Uit de volkstellingen van 1850, 1860 en 1870 van alle counties met tenminste vijftig in Nederland geboren of van Nederlanders afstammende Amerikanen zijn de biografische gegevens van hen in drie delen gepubliceerd. Deze publicatie is beschikbaar in de grotere landelijke bibliotheken, het CBG en in kopie in de studiezaal van het Zeeuws Archief, Genealogische Afschriften 815.

Voorbeeld We volgen het spoor van de 35‑jarige Cornelis Hoebeke.

Hij en zijn vrouw Cornelia de Witte en hun twee kinderen Pieter en Neeltje lieten zich op 24 april 1866 uitschrijven uit het bevolkingsregister van hun woonplaats Wolphaartsdijk. In de kolom ‘Waarheen getrokken’ staat vermeld ‘Noord‑America’ (Gemeentearchief Goes, Gemeente Wolphaartsdijk, inv.nr 1502: Bevolkingsregister 1861‑1870 bladnr 168).

In de Staten van Landverhuizers zien we alleen de naam van Cornelis Hoebeke als gezinshoofd terug. Als reden van vertrek staat ‘hoop op een beter bestaan’. Het gezin Hoebeke is geregistreerd als ‘mingegoed’ (Zeeuws Archief, Genealogische Afschriften 810).

In de scheepspassagierslijsten komen we C. Hoebeke tegen: 35 jaar. Hij is vertrokken op 16 juli 1866 vanuit Antwerpen met het schip Agnes naar New York (Genealogische Afschriften 814/1).

Om te achterhalen waar hij zich in de Verenigde Staten heeft gevestigd, kijken we in de lijst van de volkstellingen. We komen de naam van Cornelius Hoebeke tegen in het jaar 1870. Hij en zijn gezin hebben zich gevestigd in Michigan (Newaygo, Sheridan). Hij is inmiddels 38 jaar en werkzaam als ‘farmer’ (Genealogische Afschriften 815/1).

Andere bronnen

Over de motieven en ervaringen van de emigranten komen we uit de hiervoor genoemde registraties weinig te weten. De kolommen ‘klasse van gegoedheid’, ‘klasse waarin men in de hoofdelijke omslag werd aangeslagen’ en ‘vermoedelijke redenen van vertrek’ kunnen in de staten van landverhuizers een kleine indicatie geven.

Persoonlijke ervaringen van emigranten zijn te achterhalen uit aantekeningen of dagboeken die zij bijhielden of brieven die zij aan de achterblijvers schreven. Uiteraard zijn die niet alleen interessant voor de personen in kwestie, maar ook als vergelijkingsmateriaal, zeker als het iemand betreft die in een vergelijkbare periode uit dezelfde regio vertrok. Diverse van deze persoonlijke papieren worden aan beide kanten van de oceaan in openbaar toegankelijke verzamelingen bewaard.

Het Roosevelt Study Center (RSC) te Middelburg, een wetenschappelijk instituut voor onderzoek naar de geschiedenis van de Verenigde Staten in de 20e eeuw, beschikt over een cd‑rom met genealogische bestanden over Nederlanders die in de 19e eeuw naar de Verenigde Staten zijn geëmigreerd, een collectie boeken over de vestigingsplaatsen en documentatie over de emigratie in de 20e eeuw naar Amerika, en vooral naar Canada. Tevens kan het RSC suggesties doen voor onderzoek in Amerika.

Een goed startpunt voor een speurtocht naar emigranten via internet is de website van het CBG, maar ook gerichte zoekacties in internationale zoekmachines kunnen onverwachte treffers bieden.

Literatuur

• Achtergronden over de Zeeuwse emigratie naar Noord‑Amerika zijn te vinden in de twee ‘emigratienummers’ van Nehalennia. Bulletin van de Werkgroep Historie en Archeologie en de Zeeuwsche Vereeniging voor Dialectonderzoek 114 (thema 1997) en 137 (najaar 2002).
• C. Zevenbergen, Toen zij uit Rotterdam vertrokken. Emigratie via Rotterdam door de eeuwen heen (Zwolle 1990)
• L. Beelen‑Driehuizen, J.H. Kompagnie, Onderzoeksgids landverhuizers. Aanwijzingen voor het doen van onderzoek naar Nederlandse emigranten en transmigranten (2e kwart 19e eeuw‑1940) (Den Haag 1996).
• In Emigratie naar Amerika (1995) publiceerde het Stadsarchief Antwerpen een onderzoeksgidsje (ook beschikbaar via de website). Deze en andere onderzoekshandleidingen zijn in de studiezaal van het Zeeuws Archief in kopie verzameld in GIDS 20.
• H.J. Brinks (red.), Dutch American voices. Letters from the United States 1850‑1930 (Ithaca 1995); een voorproef verscheen in Nederlandse vertaling in: Schrijf spoedig terug. Brieven van immigranten in Amerika 1847‑1920 (Den Haag 1978).
• Achtergronden werden ook gepubliceerd in het inmiddels opgeheven tijdschrift In den Vreemde. Een blad voor geïnteresseerden in migratie en immigratie [in West‑Nederland], een uitgave van de Nederlandse Genealogische Vereniging, afdeling Zeeland, jrg 1 (1990)‑6 (1995).
• G. Jansen, C. Maas en F. Viergever, Over Zee‑ en Hollanders. Het succesverhaal van Nederlandse emigranten in West‑Michigan (Zoetermeer 1998).