Digitalisering archieven Zeeuwse ambachtsheerlijkheden

Het Zeeuws Archief is begonnen met het digitaliseren van archieven van vijfentwintig Zeeuwse Ambachtsheerlijkheden. Ambachtsheerlijkheden dateren uit de middeleeuwen en waren bestuurseenheden op het platteland. 

In dit digitaliseringsproject wordt ruim zestig meter archief geconserveerd en gedigitaliseerd. Het project wordt mede mogelijk gemaakt door Metamorfoze, het Nationaal Programma voor het behoud van het papieren erfgoed.  

Naar verwachting wordt dit project eind 2026 opgeleverd. De archiefstukken worden stuk voor stuk nagekeken en geconserveerd. Na het digitaliseren worden de archieven online beschikbaar gesteld op de website van het Zeeuws Archief. Daarmee zijn zij voor iedereen toegankelijk. Bijvoorbeeld voor wie onderzoek doet naar de wordingsgeschiedenis van Zeeland, structuren van rechtspraak, bestuur en belastinginning, de oudste vormen van waterstaatsgeschiedenis, de invloed van de Zeeuwse adel, de opkomst van de steden en de manier van leven van mensen in dorpen op het platteland. 

Ambachtsheerlijke rechten en invloed

Ambachtsheerlijkheden behoren tot de oudste bestuurlijke vorm van Zeeland. De ambachtsheer of ambachtsvrouw had als plaatselijke gezag persoon invloed op diverse onderdelen van het maatschappelijk leven; bestuur, kerk en religie, landbouw, rechtspraak, belastingen en waterstaatzorg.

Een ambachtsheer kreeg van de leenheer bepaalde rechten zoals het tiendrecht (belasting op landbouwgewassen), het windrecht (voor molens), het visrecht en andere specifieke rechten en oefende die rechten uit ten gunste van de dorpsgemeenschap, de openbare orde en het economische en maatschappelijke leven.  

De archieven tonen ook wat de rechten van de ambachtsheren betekenden voor de ingezetenen in de dorpen en het platteland. Onder het recht op overheidsgezag viel de aanstelling van de dorpsbestuurders (schout, schepenen en secretaris), uitoefening van de rechtspraak en benoeming van de pastoor of predikant. Andere rechten waren onder andere het recht van schapendrift, plantrecht, jachtrecht en recht van vogelarij (eendenkooi). 

  • In het archief van de Ambachtsheerlijkheid Aagtekerke werd een sleutel aangetroffen. Toegang 56.

  • Tekst die stond op de verpakking waarin de sleutel aangetroffen werd. In Ambachtsheerlijkheid Aagtekerke, Toegang 56, inv. nr. 68a.

  • Het Jagtboek van Oosterland, Sir Jansland en Bruinisse. Hierin zijn registraties opgenomen van geschoten wild met vermelding van datum, plaats, jagers, soort wild en aanmerkingen. Inv. nr. 703.

  • Het Jagtboek van Oosterland, Sir Jansland en Bruinisse is verluchtigd met tekeningen van kunstenaar Willy Sluiter (1900). Inv. nr. 704.

    In Zeeland was de invloed van de ambachtsheren op de maatschappij groot. De stand van de Zeeuwse adel viel samen met de klasse van de ambachtsheren; de heerlijkheden waren bijna allemaal in het bezit van edelen. De ambachtsheren waren dus de machtigste figuren op het platteland van de Zeeuwse eilanden. 

    In de 16e en 17e eeuw kregen steden steeds meer invloed op de heerlijkheden. Rond 1535 was nog bijna tachtig procent van de Zeeuwse ambachtsheerlijkheden in handen van de adel. Een eeuw later was het grootste deel van die heerlijkheden in bezit van steden en stedelingen waardoor zij een groot deel van het omliggende platteland konden besturen.  

    Afwatering en dijkzorg

    Bijzonder voor Zeeland is dat ambachtsheren zich ook met de dijkzorg en de afwatering bezig hielden. De archieven bieden dan ook een unieke kijk op inpolderingen, de aanleg en het onderhoud van dijken, afwatering en duinbeheer. Veel van de waterschapsarchieven bevatten deze informatie niet, omdat ze van later datum zijn.

    Ambachtsheren hadden het recht op buitendijkse aanwassen, buitendijkse visserij op oesters en mosselen en het recht op het verpachten en laten grazen van dijken. Juist de informatie over bedijkingen, aanwas, veerdiensten en alle andere dijk- en wateringswerk is een interessante bron voor de geschiedenis van Zeeland. Het raakt het leven in deze provincie. De altijd aanwezige strijd tegen het water, zowel uit zee als het teveel aan binnen water en het droog houden van de polders.  

    Ambachtsheerlijkheden in dit project

    Dit digitaliseringsproject betreft de archieven van Zeeuwse ambachtsheerlijkheden, vooral ten noorden van de Westerschelde. Zoals op Schouwen-Duiveland de ambachtsheerlijkheid Renesse en Slot Moermond, op Walcheren Hoogelande en Heren van Veere en op Noord-Beveland Kampensnieuwland en Kats. Op Zuid-Beveland bijvoorbeeld ’s-Heer Arendskerke en op Tholen de ambachtsheerlijkheid Sint-Annaland. In Zeeuws-Vlaanderen is in dit project de ambachtsheerlijkheid Zaamslag, Aandijk en Othene meegenomen.

    Een opgave van de vijfentwintig archieven van de ambachtsheerlijkheden staat onderaan dit artikel.   

    Ambachtsheerlijkheid Duinbeek waarbij Wolfert van Borselen en zijn echtgenote Hadewich de veste en woning te Duinbeek opdragen aan hertog Willem van Beijeren en deze het ontvangene weer in erfleen teruggeeft, 1350. Inv. nr. 1.

    De heerlijkheden omvatten de periode van de 14e tot de 21e eeuw, waarbij het zwaartepunt ligt op het tijdvak 17e tot begin 20e eeuw.   

    In dit project zijn zowel grote als kleine ambachtsheerlijkheden opgenomen. De impact voor de dorpsgemeenschap kon zeer verschillend zijn. Ambachtsheren hadden niet altijd dezelfde rechten of plichten, of men oefende die verschillend uit.  

    De archieven van de ambachtsheerlijkheden zijn relatief uniek, omdat veel gemeentelijke of particuliere archieven niet teruggaan tot die oude tijden en er daarmee geen informatie voorhanden is over de organisatie van bestuur, sociaal en maatschappelijk leven.  

    Ambachtsheerlijkheid Vierbannen van Duiveland plattegrond van de bebouwde kom van het dorp Nieuwerkerk, met namen van de bewoners der huizen (ca 1770). Inv. nr. 79.

    Charters

    Onder de archiefstukken van dit project bevinden zich relatief veel charters. Een charter is een perkamenten (van gedroogde dierenhuid) oorkonde. Er werden afspraken in vastgelegd en ze werden, als soort van handtekening, voorzien van een of meerdere zegels. Er zijn maar liefst 72 dozen met charters die voor dit project gedigitaliseerd worden en daarnaast een aantal charters die te groot zijn voor de reguliere archiefdozen én charters die ingebonden zijn in banden.

    • gang in depot met dozen.

      Gang in het depot van het Zeeuws Archief met dozen waarin charters van dit project bewaard worden.

    • Een charter waarbij links van de tekst een versiering is opgenomen.

      Dit project betreft de archieven van de volgende ambachtsheerlijkheden:

      Logo van het programma Metamorfoze

      Metamorfoze projecten bij het Zeeuws Archief

      Het Zeeuws Archief heeft diverse digitaliserings- projecten uitgevoerd, zowel eigen projecten als voor derden, dankzij Metamorfoze, het Nationaal Programma voor het behoud van het papieren erfgoed.

      /expertise-in-archiveren/digitaliseren/digitaliseren-met-metamorfoze/