Een grote ruimte met rechts een oneindige wand met boeken en centraal een tafel met archiefstukken, waarover een man zich buigt.

Zeeuws Archief op tv in Jekels Jacht over uitvinding verrekijker

Voor het tv-programma Jekels Jacht heeft Diederik Jekel met zijn team een bezoek gebracht aan het Zeeuws Archief. Onderwerp is de uitvinding van de verrekijker door Johannes Lipperhey. De aflevering is zaterdag 19 februari te zien, vanaf 19.50 uur op NPO2.

Een man kijkt door een verrekijker
Diederik Jekel, presentator van Jekels Jacht, televisieprogramma van de NTR.

Jekels Jacht is het televisieprogramma van de NTR waarin Diederik Jekel baanbrekende experimenten uit de Nederlandse wetenschapsgeschiedenis op zijn eigen wijze nog eens overdoet. Hij zet acht Nederlandse wetenschappers – die lang niet allemaal even beroemd zijn – op het voetstuk dat ze verdienen en laat zien hoe belangrijk zij waren voor ons allen. Eén van hen is de uitvinder van de verrekijker, Johannes Lipperhey (ca 1570 – ca 1619) uit Middelburg.

Links een cameraman met een camera op zijn schouder en rechts staat een man die bladert in een archiefstuk.
Opnamen voor Jekels Jacht in de studiezaal van het Zeeuws Archief in Middelburg, met rechts presentator Diederik Jekel, 29 juli 2021.

Niet de Italiaan Galileo Galilei, maar de Middelburger Hans Lipperhey heeft de telescoop uitgevonden. Diederik reist af naar Zeeland om in de voetsporen van Lipperhey te kunnen treden. Hoe is deze brillenmaker op zijn ogenschijnlijke eenvoudige uitvinding van het diafragma gekomen? Hoe maakt de uitvinder zijn lenzen van zo’n hoge kwaliteit en waar moet de kijker aan voldoen? Jekel pluist 16e-eeuwse documenten uit en gaat op zoek naar het bewijs van het experiment dat Lipperhey in 1608 uitvoert. Kan Jekel met zijn eigen telescoop vanaf de Mauritstoren in Den Haag de klok van de Oude Kerk in Delft lezen?

Wie was Johannes Lipperhey?

Lipperhey trouwde in 1594 te Middelburg met Fanne Cools Jansdochter uit Antwerpen, maar werd pas officieel inwoner van Middelburg in 1602. Lipperhey vestigde zich als brillenslijper te Middelburg in het Kapoenstraatje, in het huis ‘De dry vare gerichten’. Hij was een buurman van Zacharias Jansen, die ook in verband wordt gebracht met de uitvinding van de verrekijker.

Buste van een man met een geplooide kraag.
Hans Lipperhey (ca 1570-ca1619). Gravure, 19×14 cm, van J. van Meurs naar Hendrick Berckmans, Zeeuws Archief, Zelandia Illustrata IV-597.

Er is weinig bekend over de eerste helft van het leven van Lipperhey. In 1608 vroeg Lipperhey een octrooi aan bij prins Maurits en de Staten Generaal. Hij presenteerde eerst zijn instrument aan de prins, wat leidde tot een demonstratie van het instrument op het dak van het verblijf. Alhoewel Lipperhey een aanbevelingsbrief van de Staten van Zeeland had, kreeg hij toch geen octrooi. Hij kreeg wel de opdracht om voor 900 gulden drie kopieën van het instrument te maken. Korte tijd na de aanvraag van Lipperhey werden er nog twee verzoeken gedaan door twee andere uitvinders die ook claimden de eerste uitvinders van de telescoop te zijn. Ook zij kregen geen octrooi.

Tijdens een onderzoek naar de ‘ontdekker’ van de telescoop dat in 1655-1656 werd uitgevoerd op last van het stadsbestuur van Middelburg, dook de naam van Zacharias Jansen op. Hij zou de werkelijke uitvinder zijn van de telescoop. Dit verhaal werd in de wereld geholpen door zijn zoon Johannes Zacharias, die daarvan vermoedelijk de financiële vruchten wilde plukken.

Drie mannen staan achter een tafel met archiefstukken.
Tijdens de opnamen van het tv-programma Jekels Jacht in de studiezaal van het Zeeuws Archief in Middelburg, v.l.n.r. presentator Diederik Jekel, wetenschapper Huib Zuidervaart en redacteur van CCCP Rijco van Egdom, 29 juli 2021.

Na een eeuwenlang debat en veel controverse staat Lipperhey uiteindelijk toch bekend als de eerste uitvinder van de telescoop. De patentaanvraag van Lipperhey dateert van 2 oktober 1608 en is daarmee het oudst bekende stuk waarin een telescoop (of verrekijker) wordt beschreven.

Voor de aflevering over Johannes Lipperhey kreeg Jekels Jacht advies van Huib Zuidervaart. Zuidervaart studeerde natuur- en sterrenkunde en wetenschapsgeschiedenis. Hij deed onder andere onderzoek naar het planetarium van Johan Adriaen van de Perre, bouwheer van het Van de Perrehuis, tegenwoordig vestiging van het Zeeuws Archief.

Lees meer over Jekels Jacht

www.ntr.nl

Of bekijk de trailer

promo.ntrmedialab.nl
Een man kijkt door een verrekijker

Terugkijken?!

Bekijk de aflevering op NPO Start

www.npostart.nl