Nieuwe aanwinst brengt varend koloniaal verleden in beeld

Een foto met de titel Pantserdekschip ‘Zeeland’ op een beschadigd karton, gedateerd 1898. Deze nieuwe aanwinst van het Zeeuws Archief plaatst Zeeuwse scheepsbouw in de context van het koloniale verleden van Nederland.

Het afgebeelde vaartuig is het pantserdekschip of de kruiser ‘Zeeland’. Fotograaf Carl Wilhelm Bauer heeft de foto gemaakt en gemonteerd op een grijs karton met gedrukte tekst. Een pronkexemplaar dus, maar daarvan getuigt de huidige staat niet. Toch biedt de foto met water- en andere vlekken en beschadigingen een interessant inkijkje in Nederlands scheepsbouw- en koloniale verleden. Daarom is het Zeeuws Archief blij met deze aanwinst, een schenking, die de directeur afgelopen maand in ontvangst kon nemen.

Fotograaf Bauer zal de foto in opdracht hebben gemaakt voor de Koninklijke Maatschappij ‘De Schelde’. Daar was het schip in 1895 op stapel gezet en eind mei 1898 opgeleverd.
Niet zonder trots meldde de Vlissingse Courant van 28 mei 1898 dat Hr.Ms. pantserdekschip ‘Zeeland’ in handen van de opdrachtgever, het rijk, was overgegaan. De ‘Zeeland’ behoorde tot de ‘snelvarende kruisers’, net als de zusterschepen ‘Friesland’, ‘Holland’, en de nog in aanbouw zijnde ‘Noord-Brabant’, ‘Gelderland’ en ‘Utrecht’.
Na opsomming van alle innovatieve eigenschappen en technische specificaties concludeerde de krant: “De Kon. Maatschappij De Schelde heeft met met de Zeeland weder het bewijs geleverd, dat de Hollandsche scheepsbouwindustrie volstrekt niet voor die van het buitenland hoeft onder te doen”.

Het schip werd 1 juni 1898 in dienst gesteld onder het commando van kapitein ter zee, Abraham George Ellis (1846-1916), de latere minister van Marine. Ellis was een Surinaamse ‘moksiwatra’ (‘mengwater’). Zijn vader was een zoon van de Nederlandse gouverneur in Elmina, Ghana, en een zwarte Ghanese. Zijn moeder werd in Suriname geboren als dochter van een slaafgemaakte, die in het jaar na haar geboorte werd vrijgekocht door de vader van haar kinderen. Beide ouders van Ellis behoorden tot de weinige welgestelde families in Paramaribo.

Koninklijke bezoekers

Onder Ellis’ commando nam het schip nog hetzelfde jaar deel als vlaggenschip aan een vlootschouw op het Hollands Diep. Koningin Wilhelmina (1880-1962) inspecteerde de verzamelde vloot op 15 september 1898. Het was een van de eerste plichtsplegingen in haar rol van koningin; ze was een week eerder, op 6 september, ingehuldigd als Koningin der Nederlanden.

Vanaf Moerdijk reisden de koningin en de koningin-moeder met de Koningssloep. Na de vlootschouw ging het koninklijk gezelschap aan boord van het admiraalsschip. Bij aankomst en vertrek werd door de bemanning van de Zeeland, gevolgd door die van de andere schepen, gejoeld. Bij vertrek salueerde de Zeeland bovendien met 35 schoten.

Het bezoek kreeg een bijzondere blijvende herinnering aan boord. De koningin had bij het bezoek even plaatsgenomen op een ijzeren bolder op het campagnedek. Een aanbod om stoelen te halen, had zij afgewimpeld met de woorden: “Neen, neen, ik zit hier goed”. Na het bezoek spanden de opvarenden zich in om een gedenkplaat op de betreffende bolder te plaatsen.

Commandant Ellis vroeg zelfs namens zijn bemanning om toestemming om af te wijken van de vastgestelde bruine kleur en het bord oranje te schilderen. Het verzoek haalde de landelijke pers, waarna de krant de De sociaaldemokraat suggereerde het schip met de ‘historische plek’ dan maar op het droge te trekken: “Het gewone lot van Nederlandsche oorlogschepen is dat ze verzuipen als er een roeibootje tegen aanvaart. Het is om te schrikken als men moest denken dat zooiets ook met dit schip gebeurde en dan de historische plek mede ten gronde ging…”. (Aanleiding voor het sarcasme was het zinken van het ramschip Schorpioen na een aanvaring met een sleepboot.)

Het volgende koninklijke bezoek liet ruim 15 jaar op zich wachten. Prins Hendrik reisde in juli 1914, enkele dagen voor het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog, mee met de Zeeland voor een oefenreis op de Noordzee en Oostzee. Bezocht werden: Kopenhagen, St. Petersburg, Stockholm en Christiana.

Naar Oost- en West-Indië

Pantserdekschip ‘Zeeland’ maakte reizen naar de Nederlandse koloniën in zowel Oost- als West-Indië. Daarbij werden ook buitenlandse koloniën aangedaan, zoals Singapore, waar het aanwezig was tijdens de kroningsfeesten van de Britse Koning Edward VII in augustus 1902.

In 1905 nam de ‘Zeeland’ deel aan de Boni-expeditie op Zuid-Sulawesi (Zuid-Celebes). Nederland wilde van Nederlands-Indië een staatkundige eenheid te maken. Dat ging ten koste van onafhankelijke vorstendommen, zoals Boni. Om de radja van Boni te dwingen zich te onderwerpen aan de eisen van het Nederlandse gouvernement werd gedreigd met militair ingrijpen. toen de vorst van Boni opnieuw de eisen afwees, volgde een kustlanding van Nederlandse militairen op 28 juli 1905. Marineschepen namen de kust onder vuur. Pantserdekschip ‘Zeeland’ fungeerde met een Rode Kruisvlag in de voortop als hospitaalschip. Als gevolg van de gevechten werden drie dode en elf gewonde militairen aan boord gebracht. De vorst van Boni werd gevangen genomen. Het duurde tot eind 1906 voordat het hele gebied was ‘gepacificeerd’. De Zeeland was al in september 1905 uit het gebied vertrokken.

Panama-kanaal

De Zeeland was het eerste buitenlandse marinevaartuig dat het Panamakanaal passeerde. Dat gebeurde in 1917. De reis was begonnen op 7 juni 1917 en voerde vanuit Den Helder via Thorshaven, New York, Curacao, Colon in Panama, San Francisco, Honolulu, Yokohama en Nagasaki naar Soerabaja, waar het schip op 4 november afmeerde. Zowel op de uit- als thuisreis, die verliep via dezelfde route, deserteerden flinke aantallen bemanningsleden in New York, respectievelijk 45 en 4, en in San Francisco, 8 en 33.

Waarom de bemanningsleden deserteerden is onduidelijk, maar het was niet de eerste keer dat er problemen waren. Nog voor oplevering van het schip in 1898 was er een hoogoplopend meningsverschil met het stokerspersoneel. Dat ging over de slechte voeding aan boord. Alle stokers werden toen vervangen.

Vlissingen – Archief ‘De Schelde’

Voor Vlissingen betekende de bouw van het pantserdekschip ‘Zeeland’ werkgelegenheid. Niet alleen gedurende de jaren waarin het schip werd gebouwd, maar ook het onderhoud, zoals in 1904 en 1908, leverde veel werk op. In het archief van de Koninklijke Maatschappij ‘De Schelde’ is de bouw en het onderhoud gedocumenteerd:

• scheepsbouwtekeningen in het archief met tekeningen van de marinescheepsbouw
• tekeningen van machines en ketels in het archief van de machinefabriek en ketelmakerij
• tekeningen van de reparatie in 1904 in het archief van de tekeningen van de marinescheepsbouw

In 1924 werd de ‘Zeeland’ afgedankt en bij inschrijving verkocht.

Technische specificaties

Pantserdekschip Zeeland had een totale lengte van 93,3 meter, een wijdte van 14,75 m., een holte van 9,87 m., een diepgang van 5,40 m., een waterverplaatsing van 3900 ton en een snelheid van 20 mijl.

Naschrift

Voor scheepswerf ‘De Schelde’ bracht het ministerschap van A.G. Ellis, de eerste commandant van Hr. Ms. ‘Zeeland’, de kans om Nederlands eerste onderzeeboot te bouwen. De regering wilde namelijk dit nieuwe type vaartuig niet bekostigen, waarop de ‘De Schelde’ het initiatief nam om de bouw voor eigen rekening te nemen. Ellis ondersteunde het initiatief door een marineofficier ter beschikking te stellen om de bouw te begeleiden. De onderzeeboot kreeg de naam ‘Luctor et Emergo’.

Ellis eindigde zijn loopbaan als adjudant in buitengewone dienst van koningin Wilhelmina.