Strafzaken tot 1796/1811

De rechterlijke instanties in Zeeland behandelden in de periode vóór 1796/1811 strafzaken, civiele zaken en buitengerechtelijke zaken. In deze zoekwijzer worden de onderzoeksmogelijkheden rond strafzaken behandeld. Er wordt ingegaan op het onderscheid tussen lichte en zware strafzaken. Dat verschil bepaalt wèlk gerecht bevoegd was, en daarmee in welk archief gezocht moet worden. Daarnaast is het onderscheid tussen de ‘Zeeuwse eilanden’ en ‘Staats-Vlaanderen’ van belang, omdat de rechtsregimes sterk verschilden. Ook dat is bepalend voor het vinden van de juiste archieven.

Lichte of zware strafzaken

Strafzaken of ‘criminele zaken’ werden verdeeld in lichte en zware zaken. Bepalend voor het verschil was het type straf: wel of geen lijfstraf. Lichte strafzaken behoorden tot de ‘lage jurisdictie’, oftewel ‘niet-lijfstraffelijke zaken’. Zware strafzaken vielen onder de ‘hoge jurisdictie’, bestemd voor ‘lijfstraffelijke zaken’. Binnen de lijfstraffen bestond nog het onderscheid van de ‘halsmisdrijven’, feiten waarop de doodstraf kon worden uitgesproken.

Lichte strafzaken

De lage jurisdictie in lichte of niet-lijfstraffelijke zaken lag in de regel bij de plaatselijke gerechten van de ambachtsheerlijkheden (of kortweg ambachten), de plaatsen die in 1796/1811 meestal ook een gemeente werden.

De gerechten werden meestal gevormd door de plaatselijke schepenbank, bestaande uit schepenen of gezworenen, vertegenwoordigers uit de bevolking. Het gerecht werd de vierschaar genoemd. De baljuw zat de vierschaar voor, trad op als aanklager en zorgde voor de tenuitvoerlegging van de straf.

De archieven van de plaatselijke gerechten in Zeeland zijn in principe in beheer bij de archiefdienst van de huidige gemeente, het gemeentearchief. Voor de gemeenten Middelburg, Veere en Kapelle fungeert het Zeeuws Archief als zodanig. Daarnaast hebben drie gemeenten in Zeeland (Reimerswaal, Terneuzen en Sluis) geen gemeentearchief, zodat ook die archieven door het Zeeuws Archief worden beheerd.

De archieven van de Zeeuwse vierscharen zijn echter beschreven in twee archieftoegangen, waarin het bestaan van het archief en de beschikbaarheid snel is na te gaan. De toegangen zijn ingedeeld per regio, en daarbinnen weer gesplitst naar jurisdictie.

Zware strafzaken

De hoge jurisdictie in zware of lijfstraffelijke zaken lag in de Zeeuwse eilanden oorspronkelijk bij de Hoge Vierschaar. In de loop van de 15e eeuw werd deze taak overgenomen door de stedelijke vierscharen van Middelburg en Zierikzee, die voor hun eigen rechtsgebied ook al de hoge jurisdictie hadden.

De stedelijke vierschaar van Middelburg behandelde zware strafzaken op het platteland van Midden-Zeeland (‘Zeeland bewesten Schelde’: Walcheren, Bevelanden, Borsele, Wolphaartsdijk). De stedelijke vierschaar van Zierikzee was bevoegd voor zware strafzaken op het platteland van Noord-Zeeland (‘Zeeland beoosten Schelde’: Schouwen, Duiveland, Tholen, Sint Philipsland, Sommelsdijk).

Het archief van de stedelijke vierschaar van Middelburg ging echter in 1940 verloren. Hiermee ging dus niet alleen een belangrijke stedelijke bron, maar ook een bron voor de zwaardere criminele rechtspraak op het platteland van geheel Midden-Zeeland verloren. Het archief van de vierschaar van Zierikzee is wel bewaard gebleven en is in beheer bij het Gemeentearchief Schouwen-Duiveland.

In de twee rechtsgebieden in het huidige Zeeuws-Vlaanderen was de hoge jurisdictie verschillend geregeld.

In het westelijk deel (Vrije van Sluis) hadden enkele steden en hoge heerlijkheden de hoogste rechtsmacht in eigen handen. Voor de overige gebieden lag die bij het Vrije van Sluis.

Het archief van het Vrije van Sluis is in beheer bij het Zeeuws Archief.

In het oostelijk deel (Hulsterambacht) hadden enkele steden en heerlijkheden de hoogste rechtsmacht in eigen handen. Voor de overige gebieden lag die bij het Vrije van Sluis.

Het archief van het Hulsterambacht is in beheer bij het Gemeentearchief Hulst.

Het verloren gaan van het archief van de stedelijke vierschaar van Middelburg wordt ten aanzien van de hoge jurisdictie op het platteland van Midden-Zeeland over 1795-1803 enigszins gecompenseerd door het persoonlijk archief van hoogbaljuw J.C. Clement. Hierin zijn diverse lijsten en dossiers opgenomen van de door hem gevoerde processen tegen misdadigers. Ook de rekeningen van zijn financiële administratie zijn bewaard gebleven. De bijlagen bij de rekeningen zijn, evenals de rekeningen en bijlagen van zijn voorgangers, opgenomen in het archief van de Rekenkamer van Zeeland.

Hoger beroep was mogelijk bij de rechtbanken in de steden, die in bezit waren van de hoge jurisdictie en nog hoger bij het Hof van Holland en Zeeland in Den Haag.