Eugénie Hoek geportretteerd door L. Alma Tadema

Een nieuw portret is gevonden van de hand van de Nederlands/Britse kunstenaar Alma Tadema. Het gaat om een jeugdwerk en betreft een tekening van een leeftijdsgenootje, Eugénie Hoek, waarop hij verliefd was.

Dit is Eugénie Constance Elodie Hoek, geboren en gedoopt te Dordrecht respectievelijk 14 en 22 mei 1836, overleden te Kampen 4 mei 1857 en begraven te IJsselmuiden 7 mei van dat jaar. Zij is een zuster van Philip Jasper Hoek (1815-1838), onderofficier te Sluis tijdens de Belgische Afscheiding, waarover het artikel De desertie van sergeant Hoek tijdens de Belgische Afscheiding is geschreven naar aanleiding van een tevoorschijn gekomen pastelportret uit 1850.

Volgens opschrift op deze in september 2019 aan het Fries Museum geschonken beeltenis van Eugénie Hoek is vervaardiger jongeman gymnasiast Lourens Alma Tadema te Leeuwarden, destijds nog een pupil van tekenmeester ter plaatse Cornelis Wester (1809-1870).

Achterop de originele lijst waarin het portret alle jaren bewaard is gebleven, is een etiket aangebracht met de tekst:

Eugénie Constance Elodie Hoek werd geboren in Dordrecht en woonde een aantal jaren in Sas van Gent voordat zij verhuisde naar Leeuwarden.

Vroeg levenseinde I

Maar liefst een viertal noodlottige gebeurtenissen in het korte leven van het als een opgeruimde jongedame afgebeeld meisje heeft helaas sterk overschaduwd.

Zusje Eugénie Henriette Elodie uit de Belgisch geworden stad Ieper overleed als zuigeling op de vlucht door moeder meegenomen tijdens de korte periode van vestiging te Utrecht, komend van revolutionair veranderd grondgebied.

Oudere broers vermelde Philip Jasper en Karel Christian Balthazar stierven in de jaren toen het ouderlijk huis aan de oostkant van de Zeeuwsch-Vlaamse vestingstad Sas van Gent stond en tragisch in detentie nabij Leiden werd verbleven. Toen het ouderlijk huis te Leeuwarden stond, stierf oudere broer Johan Wilhelm Hoek op tweeëntwintigjarige leeftijd.

Bevriend predikant en literator Cornelis Eliza van Koetsveld (1807-1893) moet hieraan hebben gedacht, toen hij in 1853 sprak over eene achtingswaardige familie, reeds door vele slagen geteisterd. [1]

Bij het overlijden in de Friese hoofdstad van Johan wordt door broer Melchior Auguste Adolphe Hoek ‘namens de vader’, stilgestaan met een ‘Bilderdijkiaans rouwdicht’. Hierin spreken – letterkundig vroeg – ook objecten. Te weten het zakhorloge en de stoel bij leven in gebruik geweest:

(…) Uw uurwerk sprak het luidst en schoon nu afgeloopen
Herhaalt mij juist het uur waarop gij afscheid naamt
Ons kwijnende verliet, – maar nimmer wederkwaamt
Het spreekt mij van zijn Heer die ’t eens een cieraad was
Die in zijn oogen, neen, die in zijn boezem las;
Die ’t kunstvol heeft gediend en hoe zwak ook van kracht,
Getrouw zijn diensten bood in ’t holste van den nacht
Het spreekt mij van zijn Heer, die ’t stervend heeft behoort
Dat nooit een vreemde dienst zijn ijver had bekoord
Het vraagt uw erfgenaam van verdere dienst ontslag
En gaat wijsgerig voort, schoon ik de stem niet zag
Uw stoel van hout gemaakt verwijt mij koel en koud,
Dat gij uw zitplaats thans in hooger kringen houdt (…) [2]

Zelfs ‘het gedolvene – het plantenrijk’ roept broer Johan in herinnering. Zoals lijkt ook te zijn vastgelegd in de penseeltekening van een botaniserende jongeman, vermoedelijk postuum Johan voorstellend, met schepnet en geplukte bloem bij vijverpartij, bestemd voor het album amicorum van jongste zuster Eugénie. [3]

Aankomst Leeuwarden

Als tienjarig meisje kwam Maria E.H.E. Hoek, oudere zuster van Eugénie, in het voorjaar van 1842 met haar ouders zusters en broer Johan W. (die om gezondheidsredenen geen dienst had kunnen nemen) vanuit Nijmegen te Leeuwarden aan. Vader gepensioneerd hoofdofficier Melchior (Melchert) Hoek was benoemd als commandant van het Huis van Opsluiting en Tuchtiging in deze plaats, opvolger van jonkheer Édouard de Charon de Saint Germain evenals Hoek luitenant-kolonel infanterie met leeftijdsontslag.

Het ouderlijk huis werd de commandantswoning, het laatmiddeleeuwse Blokhuis, op het gevangenisterrein. In vele opzichten moet dit oude ‘kasteelrestant’, onderdeel van het complex van de grootste Nederlandse staatsgevangenis, een voor een kind intrigerend woonhuis zijn geweest. Zo zal zij regelmatig, behalve bewakers in uniform, daar tevens werkzame gevangenen op het terrein hebben kunnen zien. Enkele gedetineerden waren zelfs in vertrekken werkzaam die in verbinding stonden met het ouderlijk huis.

Later in haar leven zou Maria E.H.E. haar kinderen over een door gevangenen ondernomen poging tot uitbraak vertellen. Uit de brieven van het gevangenisbestuur blijkt dat van een ontsnappingspoging inderdaad sprake is geweest. Door de commandantsdochter zullen zijn bedoeld de voorbereidingen voor ontsnapping getroffen in maart 1843. Een gevangenenbewaarder had toen haar vader het verontrustende anonieme briefje gegeven dat voor de deur van de ziekenzaal voor jeugdige gevangenen was aangetroffen. Melchior Hoek was daarop met drie bewaarders in de zaal poolshoogte gaan nemen. Bij de inspectie van de ziekenzaal werd achter een met losse planken dichtgetimmerde opening het bewijs aangetroffen: In de ruimte boven het vertrek waren verpleegde jongens bezig geweest de specie tussen de stenen van een dichtgemetseld venster uit te krabben. In het metselwerk hadden zij al een gat weten te maken.

Periode portret Alma Tadema

Zoals het adellijk weesmeisje Élodie in de toen populaire roman van Frans burggraaf d’Arlincourt (1788-1856) – bruid van de in het boek incognito overlevende Karel de Stoute -, waaraan de derde voornaam refereert, lijkt Eugénie een oppassend lief meisje te zijn geweest. Een voorbeeldige dochter die zich op een school voor gevorderd onderwijs door prestaties wist te onderscheiden en in verband daarmee met een pas verschenen Franse roman werd beloond. Wonend op citadelrestant uit de laatste levensjaren van hertog Albrecht van Saksen (1443-1500), heer van Friesland. Toentertijd het Blokhuis in de Friese hoofdstad, dat als vaders ambtswoning diende.

Eugénie Hoek heeft die jaren kunnen kennismaken met genoemde notariszoon, de op vierjarige leeftijd halfwees geworden Lourens Alma Tadema, liefhebber van kastelen en archeologische antiquiteiten. Sinds 1837 wonend in de Friese hoofdstad waar vader Pieter (Jeltes) Tadema aan de Uniabuurt diens Dronryps kantoor annex woonhuis Dûbelestreek 2 (Lourens’ geboortehuis) had voortgezet. Het te Leeuwarden bewoond notariskantoor was gevestigd in de vroegere herberg ‘De Ossekop’, thans huisnummer 8, nabij het Blokhuis.
De geboren Rypster met artistieke aspiraties die in de veertienjarige Eugénie in de ambtswoning op het gevangeniscomplex diens eerste vriendinnetje vond. En haar beeltenis met pastelkrijt wilde vastleggen. [4]

Alma Tadema kreeg op jonge leeftijd les van Cornelis Wester (1809-1870), tekenmeester te Leeuwarden. Hij  maakte kennis met technieken, ontwikkelde vaardigheden en leerde de juiste keuzes  te maken. Met diens zelfportret in olieverf heeft deze – zestien jaar oud – kans gezien in aangrenzend buitenland België tot de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten van Antwerpen te geraken.

Lourens’ jeugd

“Alma-Tadema’s verhaal wordt gekenmerkt door veel dramatische gebeurtenissen en een paar tragedies. Pieter Tadema, de vader van de jeugdige artistiekeling die notaris was in Dronryp en later in Leeuwarden, aan de respectieve Dûbelestreek en Uniabuurt, stierf toen zijn zoon (Lourens Alma genoemd naar zijn peetoom) pas vier jaar oud was. Hierna brak een financieel zware tijd aan voor het gezin.

Het zou logisch zijn geweest als Lourens had toegegeven aan de wens van de familie om advocaat te worden, zoals zijn vader had gewild, maar al in zijn tienerjaren werd zijn onafhankelijkheid van geest duidelijk en hij liet zich hier later op voorstaan. Als ik enige mate van succes heb verworven, is dat omdat ik altijd trouw ben geweest aan mijn eigen ideeën. Hij ontliep zijn verantwoordelijkheid om voor zijn moeder, Hinke Dirks Brouwer, en zijn zus Artje te zorgen niet, maar hij deed dat op zijn eigen manier: door tegen de verwachtingen in te slagen als kunstenaar. Aan het begin van zijn tienerjaren deed hij zo hard zijn best om én goed te leren tekenen én zijn huiswerk voor school te maken, dat hij ernstig ziek werd. Artsen vreesden dat hij niet lang meer te leven had en hij kreeg toestemming om zich geheel aan de kunst te wijden. Hij herstelde snel – de eerste van de dramatische wendingen die zijn loopbaan zou kenmerken.” uit: ‘Het begin van een reis van Dronryp naar Brussel 1837-1870’ in: Elizabeth Prettejohn en Peter Trippi (red.), Alma-Tadema. Klassieke verleiding (Zwolle 2017) pag. 18-25.

Vaderlijk voorbeeld

In 1849 was de vader van Eugénie vijftig jaar in militaire en burgerlijke dienst. Een feit dat door Commissie van Administratie werd benut om deze bij de minister van Justitie voor te dragen voor een gratificatie of een ander blijk van waardering. Zij wilde op deze wijze de regering erop attent maken hoe belangrijk het is oude en getrouwe ambtenaren te belonen, ‘tot verdere aanmoediging om ook hunne laatste krachten nog aan hunne pligt en roeping toe te wijden, en ter aansporing tevens van anderen om zoodanige voorbeelden te volgen’. De Friese gevangenisbestuurders hadden van vele van diens oude kameraden vernomen over ‘vijftig eervolle jaren doorgebracht in ijverige pligtsbetrachting, naauwgezette dienstijver en onwankelbaren trouw jegens koning en vaderland’.

Bij het afscheid vier jaar later, kreeg de vader het ‘Afschrift jaarlijksche verslagen van de Commissie van Administratie der strafgevangenis te Leeuwarden’ cadeau, een overzicht dat (incompleet) in het familiearchief berust: uittreksels uit de jaarverslagen van het hoofdbestuur die in het archief van de Commissie pas vanaf 1858 berusten.

In het eerste dienstjaar betuigt de Commissie haar tevredenheid over de keuze van de landsregering van Hoek als commandant van het Huis van Opsluiting en Tuchtiging. Deze wordt in het ‘Afschrift’ in het eerste dienstjaar oplettend, ijverig en accuraat met de uitvoering van orders gevonden. De verwachting is dat deze gepensioneerd militair ‘eenen zeer voldoenden kommandant’ zal zijn.

Die tevredenheid lijkt aan het eind van het tweede jaar al een piek te hebben bereikt. In het volgende jaarverslag van de Commissie van Administratie wordt gezegd dat van al de lof de bescheiden commandant het vorige jaar toegezwaaid, niets hoeft te worden teruggenomen. Aan het jaar van de verbouwing van het gevangeniscomplex, met alle overlast voor personeel en gevangenen van dien (1847), wordt gezegd dat nooit tevoren een ‘zo goeden kommandant’ het dagelijks bewind over de Leeuwarder gevangenis had gevoerd.

Friese finishing school

Van de tijd op de ‘Franse Dag- en Kostschool voor Jonge Juffrouwen’ als vervolg op de basisschooljaren, in een nieuw gebouw aan de Grote Kerkstraat te Leeuwarden, getuigen prijsband en aanbiedingsbrief uit 1850 van bijgaande illustraties.

Naast het door het Historisch Centrum Leeuwarden bewaard ‘stamboek’ medio jaren vijftig beginnend, vormen deze documenten voorbeelden van de neerslag van taakuitvoering binnen de muren van het toen gebruikt gebouw. Ruim twintig jaar later is de ‘Franse dag- en kostschool voor meisjes’ als openbare school onder de aanduiding ‘Gemeenteschool 1’ tot in de jaren zeventig van de negentiende eeuw voortgezet.

Tijdens de schooljaren in de Friese hoofdstad zal leerlinge Eugénie haar album amicorum hebben aangelegd, waarvan, zover bekend, een penseeltekening en Frans gedichtje van broer Willem uit december 1851 zijn bewaard gebleven.

Les Fleurs qui sement le printemps
Ne durent que fort peu de temps
Mais celle qui offrent l’Amitié
Ne perdront jamais leur beauté

Twee gedichten voor alba amicorum van broer en zusters van de hand van Eugénie, uit 1850, zijn bewaard, een voor haar broer Willem, en een voor Maria E.H.E. Deze toen achttienjarige zuster wenst zij in de zomer van laatstgenoemd jaar – zelf nog maar veertien – een onwankelbaar godsvertrouwen toe. Zij doet dit denkelijk onder invloed van de pijnlijke ‘verlenging’ van de bijna twintigjarige rouwperiode in het gezin, in verband met het verlies van broer Johan Wilhelm. Het blad is bedoeld voor Willems album amicorum en bevat een afschrift van Eugénies voor Johans album geschreven gedicht, ongetwijfeld om zo de heilwens een emotionele meerwaarde te geven. Voor het tweede gedicht put zij uit de bundel verzen en termen uit de bloemsymboliek Verzameling van albumversjes en bloemenspraak (Groningen 1846) over hechte vriendschap die in het hemelrijk voort bloeit. [5]

Verandering van woonplaats

December 1853 zal de commandant met zijn gezin druk bezig zijn geweest met het treffen van voorbereidingen voor het verlaten van de Leeuwardense ambtswoning. Maar met extreem winterweer moest serieus rekening worden gehouden. Beoogde nieuwe woonomgeving de Overijsselse stad voor militaire scholing: IJsselstad Kampen.

Op 1 januari van het volgende jaar zou de zevenenzestigjarige Melchert Hoek zijn taken officieel kunnen neerleggen. De Commissie van Administratie gaf op 19 december toestemming om de verhuizing vanuit het Blokhuis uit te stellen tot de al weken durende strenge vorst voorbij was. Hoeks opvolger, majoor Adolph Schellinga van Geldrop, kon zolang zijn intrek nemen in de woning van de adjunct-commandant, die door het overlijden van adjunct Pascal van Alphen niet in gebruik was.

Echter, volgens de Leeuwarder Courant van 6 januari 1854 was twee dagen eerder ‘in buitengewoon groote hoeveelheid’ sneeuw gevallen, waardoor de communicatie bijna geheel was gestremd. De diligence met de Hollandse post, die op 3 januari had moeten aankomen, was op 5 januari nog steeds niet op de plaats van bestemming en het vervoer van boter voor de markt van 4 januari was onmogelijk geweest. Die dag waaide een harde wind die de sneeuw tot duinen opjoeg. De hoogbejaarde Fries Doeke Wygers Hellema merkt in zijn dagboek op dat hij zich niet kan herinneren dat het ooit zo een vorst was geweest. De thermometer gaf te Leeuwarden volgens de krant op de ochtend van 3 januari 1854 acht tot tien graden onder nul aan.

Hoewel de weersomstandigheden duidelijk bar en boos waren zal Eugénies vader, militair doordrongen van verplichtingen, vertrek met vrouw en dochters niet langer hebben willen uitstellen. Op 6 januari, de tweede dag van de dooi, toen de enorme sneeuwmassa nog volop aan het smelten was, vertrok het gezin richting Kampen. Afgaande op de data van uitschrijving en inschrijving in de bevolkingsregisters van Leeuwarden en Kampen moet het gezelschap dezelfde dag nog in zijn nieuwe woonplaats zijn aangekomen.

Er was sprake geweest van een koudegolf die zelfs in de grote rivieren ijsvorming had veroorzaakt, voelbaar tot in het zuiden van Europa.

Vroeg levenseinde II

Militair auteur Abraham Pompe (1831-1909), die haar zoals hij suggereert in 1855 moet hebben ontmoet, wellicht als de jongste gastvrouw in het ouderlijk huis ‘Sint Joris’ aan de Boven Nieuwstraat, die thee schenkt en met zusters gedichten declameert en beluistert (nadagen hoogromantiek). [6] Deze herinnert zich het meisje in diens novelle ‘Een oudgediende’ in militair tijdschrift Het Vaandel (1861/1862) als ‘de twintigjarige lieveling’.

Pompe schrijft over Eugénies ziekbed dat haar moeder ook ’s nachts niet verliet. Een beproefde ouder zorgende en biddende voor haar dochter die volgens de auteur met tyfus was besmet geraakt. Kennelijk is zij vroeg slachtoffer geworden van de te Kampen zich manifesterende bacteriën.
In Pompes verhaal houdt vanaf diens provisorisch veldbed de slapeloze vader de ziekekamer in het volgend Kampens huis aan de Cellebroedersweg nauwlettend in het oog. Echter, de ouderlijke zorgen hebben niet mogen baten.

Eugénie stierf op 4 mei 1857, om vier uur in de morgen, tien dagen voor haar eenentwintigste verjaardag in genoemd huis wijk I nummer 317. De begrafenis vond plaats op 7 mei van dat jaar, in grafstee nummer 276 in het tweede perk van de tweede klas-afdeling van de Algemene Begraafplaats ‘De Zandberg’ van de gemeente Kampen in het nabijgelegen dorp IJsselmuiden. In het graf werd honderd jaar later de overleden grossier Jacob Johannes Kroeze begraven, na wiens overlijden het graf door de erven was aangekocht en van een rustiek monument voorzien.

Stilstaande bij Eugénies heengaan constateert Pompe bespiegelend: (…) Gij weet dat de dood zich niet laat verbidden en de liefelijkste bloemen vaak het eerst worden geplukt (…) ten aanzien van de kwetsbaarheid van het schone geslacht, in diens novelle.

Begin oktober dat jaar laat de auteur Pompe opnieuw een bezoek aan het gezin Hoek plaatsvinden. De aanleiding tot het bezoek was, treurig genoeg, de uitnodiging voor een andere begrafenis. In de binnenkamer, een vertrek tussen voorhuis en achterkamer, van het middeleeuwse huis aan de Cellebroedersweg ziet hij de kist: bijna vijf maanden na het overlijden van de door haar verpleegde jongste dochter Eugénie C.E. is moeder Wilhelmina ziek geworden.

‘De giftige ziektestof, ingeademd aan de stervenssponde, door haar zoo trouw bewaakt, veroorzaakte haar een kort lijden en verhaasten dood.’ Hier lijkt de auteur zich te laten meevoeren door de behoefte aan vloeiende verhaallijn, want het tijdsbestek tussen het overlijden van moeder en dochter besloeg nagenoeg vijf maanden.

Dat de doodsoorzaak door de schrijver onder de noemer van tyfus is geplaatst, lijkt verklaarbaar. Het jaarlijks verslag van de Gemeente Kampen van 1857 laat misschien de onduidelijkheid doorschemeren waarvan toentertijd ter plaatse sprake was. Het spreekt namelijk van vele typhoïde koortsen en typhus die vanaf het najaar hadden gewoed. [7] De daadwerkelijke teraardebestelling van 2 oktober 1857 schuift de auteur van het begin naar het eind van het najaar, naar een mooie dag waarop hij waarschijnlijk uit achting voor overleden moeder Wilhelmina, een helder witte sluyer van sneeuw het veld laat bedekken welke onderweg aan het gezichtsveld voorbijglijdt. [8]

Epiloog

Het olijk ogend meisje zoals waargenomen door de verliefde Lourens Alma Tadema, kunstenaar in wording, zal voor altijd jong blijven. Dankzij de kunstzinnige jongeman en dankzij de verwanten van de jeugdig geportretteerde met hart voor het erfgoed van hun familie.

Erfgoedbescherming – Beeltenis

Op het etiket aan de achterzijde van de kennelijk vervangen lijst van Eugénies portret is vermeld door nichtje geportretteerde, Gerardina C. van den Steen (ex Van den Steen-Dikkers):

‘Tante Eugénie Hoek, zuster v. oma Dikkers, geteekend door Alma Tadema op 14j. leeftijd (…). Dit was zijn 1. liefde. Het staat erachterop. Nooit weggooien’

Vervaardiger

Het is onbekend of jongeman Lourens Alma Tadema en diens ‘eerste geliefde’ vóór vertrek naar België elkaar de trouwbelofte hebben gedaan. Lourens heeft het jaar na Eugénies overlijden (vanuit Antwerpen) Leeuwarden bezocht om daar, als doopsgezinde, met de volwassenendoop te worden gezegend.

Hij trad te Antwerpen 14 september 1863 in het huwelijk met Brusselse Marie Pauline Gressin Dumoulin de Boisgirard bij wie hij een zoon en twee dochters kreeg. De jonggestorven zoon Eugenius (die niet naar grootvader van vaderskant notaris Pieter Jeltes was vernoemd) heette wellicht, behalve naar schoonvader Eugène, tevens naar de eerste jonggestorven liefde Eugénie Hoek uit de Leeuwardense jaren.

Na het overlijden van Marie Pauline in 1869 huwde hij te Londen 29 juli 1871 schilderes Laura Theresa Epps. Sir Lawrence Alma-Tadema (in 1899 door koningin Victoria geridderd) is in Duits kuuroord Wiesbaden overleden 25 juni 1912 en eervol begraven in St. Paul’s Cathedral te Londen 5 juli daaraanvolgend onder gezang van talrijk aanwezige genodigden van de hymne ‘Thy will be done’ en onder het spel op het grote orgel van de treurmars uit Händels oratorium ‘Saul’. [10]