Kanaal door Walcheren en sluisregisters Veere

Dit jaar is het 140 jaar geleden dat het Kanaal door Walcheren werd geopend, in 1873. De aanleg van dit kanaal was een gevolg van het in 1865 genomen besluit om het Sloe af te dammen (Wet 31 december 1865). Van Vlissingen tot Middelburg werd een nieuw kanaal gegraven, vanaf Middelburg werd het oude havenkanaal naar het Veerse Gat uit 1817 over een lengte van vier kilometer verbreed. De laatste drie kilometer werd het oude havenkanaal op verzoek van de Gemeente Veere niet gevolgd, maar in noordelijke richting langs Veere geleid. Bij Vlissingen en Veere kwamen schutsluizen. Met de bouw van de sluizen in Veere werd in februari 1868 begonnen (zie over de aanleg van het kanaal: archief Rijkswaterstaat Directie Zeeland, Diensten, inv.nrs 1107-1112, 1116-1117, 1914-1915; J.H. Midavaine, Veere in vroeger tijden. Deel 2 (Oostvoorne 1995) 8. De noordelijke kant van het kanaal kwam het eerst gereed, op 9 september 1872 kon de vaart tussen Veere en Middelburg worden opengesteld (Provinciaal Verslag Zeeland 1872, Hoofdstuk XII, 48; M.H. Wilderom, Tussen afsluitdammen en deltadijken, deel III, 430, beide publicaties aanwezig op studiezaal Zeeuws Archief).

Het eerste schip dat op die dag de – nog openstaande – sluis in Veere passeerde was het raderstoomschip Stad Middelburg No 2, dat een geregelde dienst onderhield tussen Middelburg en Rotterdam. Op 16 september 1872 werden de sluisdeuren gesloten en kreeg het kanaal een vaste waterstand (Provinciaal Verslag 1872, XII, 48-49).

De vaart over het gehele kanaal was pas een jaar later mogelijk. Op 8 september 1873 opende Koning Willem III de nieuwe Vlissingse haven, het Kanaal door Walcheren en de spoorwegwerken door met zijn stoomjacht Leeuw samen met het Engelse vrachtschip Lestris voor de eerste maal de sluis te passeren en tot Middelburg het kanaal op te varen (Feestviering te Vlissingen den 7, 8, 9 en 10 september 1873 ter gelegenheid van de opening der groote rijks haven-, sluis-, kanaal- en spoorwegwerken … (Vlissingen [1873]); Uitvoerig verslag der feestelijkheden bij de plechtige opening der haven-, kanaal- en spoorwerken te Vlissingen … (Middelburg 1873) [exemplaren van beide bevinden zich in: Zeeuws Archief, archief Familie Van Lynden, inv.nr 40]; Zelandia Illustrata III, cat.nr 332).

Met ingang van 10 september was het kanaal over de volle lengte voor de scheepvaart opengesteld (Provinciaal Verslag 1873, XII, 34). Op 18 december was het Dordrechtse fregat Bato, op weg van Indië naar Middelburg, het eerste grote schip dat de Vlissingse sluis passeerde (Provinciaal Verslag 1873, XII, 36; XV, 35; Wilderom).

De aanleg van kanaal en sluiswerken gebeurde in samenhang met de aanleg van de spoorlijn naar Vlissingen. Vandaar dat de uitvoering van al deze werken in handen was van de ‘Administratie van de aanleg van Staatsspoorwegen’, ressorterend onder het Ministerie van Binnenlandse Zaken (Halfjaarlijks verslag in de Staatscourant, overgenomen in het Provinciaal Verslag Zeeland). Nadat de werken grotendeels gereed waren droeg de Staatsspoorwegen het beheer over het Kanaal door Walcheren, waaronder de Veerse en Vlissingse sluizen, op 1 januari 1875 over aan [Rijks]waterstaat. Op 1 mei 1875 kreeg deze dienst ook de verantwoordelijkheid voor het onderhoud (Provinciaal Verslag 1874, XII, 37 en 1875, XII, 22).

Sluismeester Veere

De sluismeester van Rijkswaterstaat te Veere voerde sinds 1872 het beheer over de dubbele schutsluis en omliggende terreinen aan het Kanaal door Walcheren te Veere. Zijn belangrijkste taak was de bediening van de sluizen, hetgeen in zijn archief tot uiting komt door de aanwezigheid van een vrijwel complete administratie van de geschutte schepen. In 1925 werd hij ook belast met de bediening van het pontveer bij de sluizen. Bij het archief van de sluismeester is ooit een deel van het archief van de havenmeester gedeponeerd. Hij was onder andere belast met de registratie van de in- en uitgaande scheepvaart van de in de bij het Rijk in beheer zijnde stadshaven van Veere.

Lotgevallen archief van de sluismeester te Veere

Rond 1980 zijn de archieven van alle onderdelen van de Directie Zeeland van Rijkswaterstaat tegelijkertijd door de Centrale Archief Selectiedienst verzameld, geselecteerd en geïnventariseerd. Het archief van de sluismeester te Veere, dat zich op een zolder van zijn woning aan de Kanaalweg Westzijde 7 bevond, is toen waarschijnlijk over het hoofd gezien.

In 1995 kwam deze omissie aan het licht en is het archief alsnog door Rijkswaterstaat overgedragen aan het toenmalige Rijksarchief in Zeeland (Aanwinst 1995.19). Het is uniek dat we nog kunnen beschikken over deze archiefstukken, want het betreft toch een uitvoerende dienst, waarvan de stukken volgens algemene richtlijnen van het Ministerie van Verkeer en Waterstaat vernietigd hadden moeten worden. Wel te begrijpen gezien de grote hoeveelheid archief die dergelijke diensten overal in Nederland produceerden, maar dat neemt niet weg dat onderzoekers nu waarschijnlijk blij zullen zijn dat men verzuimd heeft deze toch wel prachtige bron voor de scheepvaart weg te gooien.

Wegens de vrij complete staat van het archief, zeker het deel over de periode 1872-1922, is besloten het nagenoeg integraal te bewaren als voorbeeld van een archief van een uitvoerende dienst van Rijkswaterstaat. Tot 1922 verzamelde de sluismeester ieder jaar alle stukken van het voorgaande jaar, bond ze per soort (correspondentie, sluisregisters, statistieken en financiële administratie) bijeen, verpakte ze in een groot pak en bracht dit naar zijn zolder. De inhoud noteerde hij in een inventaris van het archief (inv.nr 373). Uit de periode daarna zijn hoofdzakelijk de sluisregisters bewaard gebleven.

Toelichting op sluisregisters

Laten we de sluisregisters eens nader bekijken. De officiële naam van het register luidt Algemeen register der scheepvaart op het Kanaal door Walcheren door de schutsluizen te Veere.

In het register treffen we de volgende kolommen aan: datum, naam schip en gezagvoerder, woonplaats, soort van vaartuig (onderverdeeld in zeeschepen, Rijnschepen, stoomschepen en binnenvaart), tonnenmaat, natie, lading (passagiers, plaatzand, hout, metselsteen, steenkolen, turf,zout etc.) plaats van herkomst en bestemming.

Mogelijkheden voor onderzoek

Het is duidelijk dat men de sluisregisters voor velerlei onderzoek kan gebruiken. Allereerst is het mogelijk schepen te traceren aan de hand van naam en type. Men ontdekt ook wat er zoal vervoerd wordt met de schepen, nuttige info voor liefhebbers van de scheepvaart, maar ook voor het vaststellen van vervoerscijfers, ten behoeve van economische geschiedenis. Verder valt af te leiden welke vervoersstromen er plaats hebben gevonden op het Kanaal door Walcheren en waar de goederen vandaan kwamen en heen gingen.

Gaarne vernemen wij van u wat er allemaal mogelijk is met het archief en wat voor bjjzondere zaken er in aangetroffen worden. Deze informatie kan ik heel goed gebruiken voor een op zaterdag 5 oktober 2013 van 10.30-12.30 u op het Zeeuws Archief te geven cursus Wegwijs in scheepvaartarchieven.

Mocht u hiervoor belangstelling hebben dan dient u zich te wenden tot de Zeeuwse Volksuniversiteit.

Indicering sluisregisters

Recentelijk is besloten om de sluisregisters te indiceren op namen van gezagvoerders en schepen. Dit project zal binnen korte termijn van start gaan.