Deel 1: De archiefbeheerders

Het archiefbeheer op Schouwen-Duiveland heeft in 2020 zijn 100-jarig bestaan gevierd. We blikken in drie afleveringen terug, te beginnen met: de archiefbeheerders.

In 1918 werd de Archiefwet ingevoerd met als doel de zorg voor de overheidsarchieven beter te organiseren en naar een hoger niveau te brengen. Voortaan moesten archiefruimten en archivarissen voldoen aan bepaalde eisen.

Begin 1920 nam de Rijksarchivaris in Zeeland, mr. A. Meerkamp van Embden, de archieven van de gemeente Zierikzee onder de loep en constateerde dat de bewaring veel te wensen overliet. Zo lag het archief op zolder en was nauwelijks toegankelijk. Naar aanleiding van zijn rapport werd in dat jaar de eerste gemeentearchivaris van Zierikzee benoemd. Daarmee startte de archiefzorg in Zierikzee.

De volgende mensen waren tot en met 2020 verantwoordelijk voor de archieven:

1920-1938: Pieter Dignus de Vos

De eerste gemeentearchivaris  was Pieter Dignus de Vos. Onder zijn bewind verhuisde het archief van de zolder naar een bewaarplaats op de begane grond van het stadhuis.

De Vos stak vooral veel werk in het toegankelijk maken van genealogische informatie, zoals de indicering van het grootste deel van de doop-, trouw- en begraafboeken.

Het toegankelijk maken van de archieven vond hij minder belangrijk: zolang hij wist waar het te vinden was, was het goed. (1) In 1933 kwam er een einde aan zijn werk als gemeentearchivaris. De Vos bleef nog tot 1938 actief als tijdelijk ambtenaar belast met archiefzaken.

Op 65-jarige leeftijd zette hij de kroon op zijn werk met de publicatie van De vroedschap van Zierikzee. In het ruim duizend pagina’s tellende boek bracht De Vos alle informatie bijeen over de over mensen die een ambt vervulden in het stadsbestuur; hun voor- en nageslacht, talloze bijzonderheden en een uitvoerige inleiding over het bestuur van Zierikzee.

1938-1945: Wim Nieuwenhuijsen

De Vos werd opgevolgd door Wim Nieuwenhuijsen als tijdelijk ambtenaar voor het archief. Nieuwenhuijsen was advocaat en procureur.

In mei 1942 werd hij als gijzelaar gevangen gezet in Sint Michielsgestel waar hij tot december dat jaar verbleef. Hij werd vrijgelaten omdat hij  zich er op beriep dat zijn praktijk na het overlijden van zijn klerk Van Duivendijke te gronde zou gaan als hij niet mocht terugkeren naar Zierikzee.

Er is weinig bekend over het archiefbeheer van Nieuwenhuijsen tijdens de oorlogsjaren. Verondersteld mag worden dat het beheer gezien de omstandigheden weinig prioriteit heeft gehad. Er werd gezegd dat Nieuwenhuijsen de baan van tijdelijk archiefambtenaar kreeg om hem een bijverdienste te verschaffen, want hij had het niet breed. (2)

In 1939 was Nieuwenhuijsen een van de oprichters van vereniging Stad en Lande en de eerste secretaris. Nieuwenhuijsen droeg in 1945 het stokje over aan secretarieambtenaar Johannes Jakobus de Bruyne.

1945-1947: Johannes Jakobus de Bruyne

De Bruyne beleefde als ambtenaar van de secretarie in 1944 en 1945 een hectische tijd. Hij moest tijdens de inundatie als een van de weinige overgebleven ambtenaren in Zierikzee het openbaar bestuur draaiende houden. De rest van de secretarie zat in Kloetinge en burgemeester Schuurbeque Boeije kon slechts sporadisch naar Zierikzee komen. De Bruyne trad daardoor min of meer op als plaatsvervangend burgemeester.

Hij was na de oorlog twee jaar verantwoordelijk voor het archief. Na alles wat hij gedaan had, kon hij de behandeling die hij na de bevrijding kreeg moeilijk verkroppen.

In 1950 ging De Bruyne met wachtgeld naar Apeldoorn. Hij bleef zich voor Schouwen-Duiveland interesseren en publiceerde over de geschiedenis van  boerderij De Helle en schreef een boekje over zijn tijd als gemeentesecretaris van Noordwelle. Hij werd als tijdelijk ambtenaar archief opgevolgd door Piet van Beveren. (3)

1947-1963: Piet van Beveren

Piet van Beveren was een veelzijdig man. Hij was boomkweker met een zeer brede interesse. Zijn belangstelling voor geschiedenis kreeg een grote stimulans door zijn vriendschap met P.D. de Vos die, toen hij hulpbehoevend werd, zijn levensavond in het gezin van Van Beveren doorbracht.

In 1947 werd Van Beveren belast met oud-archiefzaken bij de secretarie als tijdelijk ambtenaar. In 1951 werd hij ook conservator van het gemeentemuseum. Hij ontwikkelde zich tot een centrale figuur op Schouwen-Duiveland. Zo werd hij onder meer secretaris van de VVV, de Vereniging Stad en Lande en de stichting Moermond. Regelmatig schreef hij in de Zierikzeesche Nieuwsbode en verschenen er publicaties van zijn hand. De belangrijkste hiervan was in 1960 De verdwenen kastelen van Schouwen-Duiveland.

Ook archeologie behoorde tot zijn interesses en Van Beveren was een van de initiatiefnemers van het genootschap ‘Kor en Bot’, dat jaarlijks een vistocht organiseert op de Oosterschelde op zoek naar archeologische vondsten.

Prins Bernard bekroonde zijn inzet in 1961 met een Zilveren Anjer en in 1963 ontving Van Beveren het ereburgerschap van Zierikzee. (4)

Kenmerkend voor Piet van Beveren was dat hij zijn afscheid niet als officieel beschouwde en dat hij ‘gewoon’ een kamer in het stadhuis bleef houden.

1963-1968: Cornelis Postma

In 1963 kreeg Zierikzee weer een gemeentearchivaris. De eerste van buiten Schouwen-Duiveland. Cornelis Postma werd naast gemeentearchivaris ook conservator van het museum.

Postma was gemeentearchivaris in Vlaardingen, maar solliciteerde na een aantal ‘minder prettige ervaringen’ daar naar de functie in Zierikzee. “Zo werd”, zo schrijft de Zierikzeesche Nieuwsbode op 05-08-1963, “deze eminente publicist gepasseerd toen het er om ging een werkje te schrijven over de geschiedenis van het Vlaardinger stadhuis”. (5)

In de sollicitatieprocedure speelden ook aanbevelingsbrieven een rol. In een daarvan gaf de Provinciaal Inspecteur der gemeente- en waterschapsarchieven Zuid-Holland niet alleen een inkijkje in de persoon van Postma, maar ook in het imago van het vak: “Hij is het tegendeel van wat men gewoonlijk van een archivaris verwacht: een ongehuwde onpraktische wereldvreemde kamergeleerde, die iedereen met zijn stoffige charters achterna sloft of op zijn stokpaard hinderlijk volgt.” (6)

Postma schreef onder meer het boekje Zierikzee en zijn stadhuis dat verscheen in 1969.

1968-1984: Wiebe Henricus Keikes

Wiebe Keikes vond dat hij als archivaris ‘een schaap met vijf verwisselbare poten’ moest zijn. De Fries in hart en nieren werd in 1968 gemeentearchivaris-conservator. Zelf zei hij dat hij vooral naar Zierikzee kwam vanwege de werkzaamheden in het museum. Kunstgeschiedenis was een van zijn grootste liefdes.

In 1979 werd het Streekarchivariaat Schouwen-Duiveland en Sint Philipsland opgericht. Dit was een gemeenschappelijke regeling van zeven gemeenten en het Waterschap. Keikes werd streekarchivaris en aan de koppeling archivaris-conservator kwam een einde. “Ondanks een duidelijk tekort aan personeel is het streekarchivariaat zeer redelijk functioneel, mede door de grote inzet van Huib Uil”, zo meldde hij. Huib Uil werd in 1979 adjunct-streekarchivaris.

Keikes publiceerde veel, onder meer een nieuwe visie op de bouwgeschiedenis van het stadhuis. Samen met Huib Uil verzorgde hij in 1982 de uitgave van een bewerkte herdruk van P. D. de Vos’ De Vroedschap van Zierikzee. Keikes nam het initiatief voor de belangrijke opgravingen bij de Nieuwe Kerk eind jaren 70, die veel informatie opleverden over de fundamenten van de Sint Lievens Monsterkerk en speelde een belangrijke rol bij de organisatie van allerlei stadsfeesten. (7/8)

1984-2018: Huib Uil

In 1984 brak het tijdperk ‘Uil’ aan. Huib Uil werd streekarchivaris en in 1997 gemeentearchivaris. Dit na het ontstaan van de gemeente Schouwen-Duiveland en daarmee het gemeentearchief. De archiefstukken verhuisden in 2002 naar de archiefbewaarplaats in het nieuwe gemeentehuis.

Er veranderde veel in deze periode. Veel werk werd gestoken in het toegankelijk maken van de archieven en verzamelingen. De opkomst van het internet, toenemende mogelijkheden van digitalisering en de inzet en het enthousiasme van een grote groep vrijwilligers was hierbij heel belangrijk.

De belangstelling voor geschiedenis groeide en dat was te merken in de aandacht van onderzoekers en media. Uil kende als geen ander de verhalen van Schouwen-Duiveland. Hij publiceerde over allerlei onderwerpen. Ook adviseerde hij als gemeentearchivaris vele keren over historisch verantwoorde straatnamen. Het had zo zijn interesse dat hij er een boek over schreef: Zierikzeese straatnamen. Gezichten in de straten van Zierikzee. Zie verder deel 3: Verhalen vertellen.

2018-2020: Ineke van den Broek

Ineke van den Broek is tot eind 2020 gemeentearchivaris van Schouwen-Duiveland. In 2004 begon zij als beleidsmedewerker bij het gemeentearchief. Op het moment dat zij in 2018 werd aangewezen als gemeentearchivaris, wist zij al dat zij haar functie niet veel meer dan twee jaar zou kunnen uitoefenen. Van den Broek werd in 2015 coördinator van het gemeentearchief en adjunct-gemeentearchivaris. Als adjunct stond zij aan de wieg van de toekomstvisie  voor het gemeentearchief. Die visie leidde in oktober 2017 tot het besluit van de gemeenteraad om de archief taak in 2021 uit te besteden aan het Zeeuws Archief, met een nevenvestiging in Zierikzee. Hierdoor wordt de relatief smalle basis van het gemeentearchief verbreed. Zo ontstaan meer en nieuwe mogelijkheden om de geschiedenis van de gemeente te ontsluiten en uit te dragen.

Deze gemeentearchivaris deed haar werk vooral achter de schermen. Haar aandacht richtte zich op zaken als de digitalisering, het (nader) toegankelijk maken van de collectie en het kunnen raadplegen van de resultaten daarvan via de website. Binnen de gemeentelijke organisatie voerde zij de archiefinspecties uit. Ook was zij betrokken bij de inrichting van het e-Depot, de nieuwe digitale archiefbewaarplaats die noodzakelijk is voor het duurzaam opslaan van het digitale archief van de gemeente.

De toekomst: H. Kool-Blokland

Hannie Kool-Blokland, directeur van het Zeeuws Archief, is per 1-1-2021 de nieuwe gemeentearchivaris van Schouwen-Duiveland. Zij komt graag op Schouwen Duiveland, zowel voor het landschap als voor de geschiedenis. Samen met C. van Hoorn, huisarts te Zierikzee, heeft zij onderzoek gedaan naar de medici in het verleden en daarover gepubliceerd. Ook heeft ze voor het waterschap een boek geschreven over de waterschapsgeschiedenis van Schouwen-Duiveland, De Rand van ’t Land.

Kool-Blokland vindt dat we, juist door het feit dat we  meer kennis hebben van elkaars collecties, bezoekers nog beter kunnen helpen. Dat geldt wederzijds. Een voorbeeld is dat de archieven van de weeskamer van Zierikzee veel toevoegen aan de kennis over de weeskamer van Veere, dat in het Zeeuws Archief ligt. En zo zijn er nog verbanden tussen de archieven die nu nog niet zichtbaar zijn, maar duidelijk worden doordat de onderzoeker de archiefcollecties in samenhang kan bestuderen.

Vaarwel, vaarwel!

In 2020 nemen we na 100 jaar archiefzorg afscheid van het gemeentearchief Schouwen-Duiveland. We hopen dat op de toekomst bij het Zeeuws Archief dezelfde dichtregels van toepassing zijn die werden aangehaald bij de start van het Streekarchivariaat Schouwen-Duiveland en Sint Philipsland in 1979. Dat waren dichtregels die P. D. de Vos schreef als herinnering aan zijn reisje met schipper D. Jumelet van Bruinisse in juni van het jaar 1890 (7):

“Vaarwel, vaarwel! De wind is goed.
Wij moeten heden varen;
Het weer is gunstig, kalm de vloed
Het zal spoedig klaren…”

Rondleiding Zierikzee

Ilja Mostert leidt je rond in het depot, laat je topstukken zien en gaat langs bij collega Eef in de studiezaal.